وقتی صحبت از هماهنگی رنگ می شود، در واقع اثر کنار هم قرار گرفتن دو یا سه رنگ مورد ارزیابی قرار می گیرد. آزمایش و تجربه با مجموعه های ذهنی رنگ نشان می دهد که قضاوت افراد در مورد هماهنگی و عدم هماهنگی رنگ ها با هم متفاوت است.
در اصطلاح عام، مجموعه ای از رنگ ها زمانی هماهنگ نامیده می شود که از چند رنگ خویشاوند و یا چند رنگ مختلف با درجه تیره روشنی یکسان حاصل شده باشد.
هارمونی نتیجه تقارن نیروهاست. آزمایش پدیده فیزیولوژیکی در مورد مشاهده ی رنگ، ما را به حل مساله نزدیکتر خواهد کرد.
اگر مدتی به یک مربع سبز خیره شویم و سپس چشمان خود را ببندیم، پس تصویری به صورت مربع قرمز خواهیم دید. اگر به مربع قرمزی نگاه کنیم، پس تصویر آن سبز خواهد بود. این آزمایش را می توان با هر رنگ دیگری انجام داد و معلوم می شود که پس تصویر همواره رنگ مکمل است. چشم به دنبال ایجاد تعادل خود می گردد و رنگ مکمل را درست می کند. این پدیده را “کنتراست پی در پی” می نامند.
در آزمایش دیگری یک مربع خاکستری را روی سطح رنگی خالصی قرار می دهیم که درجه ی روشنی آن با خاکستری یکی است. اگر این سطح رنگی سبز باشد، مربع خاکستری متمایل به قرمز خواهد شد و اگر سطح قرمز باشد، مربع خاکستری متمایل به سبز می شود در صورتی که سطح رنگی بنفش باشد، مربع خاکستری متمایل به زرد و اگر سطح زرد باشد، مربع خاکستری متمایل به بنفش خواهد شد. هر رنگی موجب می شود تا رنگ مکمل خودش در مربع خاکستری نمایان شود. رنگ های خالص نیز تمایل دارند تا رنگ های دیگر را به سمت مکمل خود سوق دهند. این پدیده را “کنتراست هم زمانی” می نامند.
فیزیولوژیستی به نام اوالد هرینگ معتقد است: “هنگام مشاهده خاکستری متوسط یا خنثی شرایطی در چشم پدید می آید که در آن، مقدار ماده مصرفی بینایی در اثر دیدن و تولید دوباره آن با هم برابرند و به همین جهت ماده بینایی ثابت باقی می ماند. به عبارت دیگر، خاکستری متوسط حالتی کاملا متعادل در چشم ایجاد می کند.”
هرینگ نشان می دهد که چشم و مغز نیاز به خاکستری متوسط یا خنثی دارند و در فراق آن ناآرام می شوند. اگر مربع سفیدی را روی زمینه سیاه مشاهده کنیم و سپس نگاه خود را برگردانیم، مربع سیاهی به عنوان پس تصویر در ذهن ما ظاهر می شود. اگر به مربع سیاهی روی زمینه سفید نگاه کنیم، پس تصویر آن مربع سفید خواهد بود. حالت تعادل میل دارد خود را در چشم بازیابد. اما اگر ما به مربع خاکستری متوسطی در زمینه ی خاکستری متوسط دیگری نگاه کنیم، هیچ پس تصویری پدید نخواهد آمد. بنابراین خاکستری متوسط، متناسب با وضعیت تعادل حس بینایی است.
در هر زوج مکملی سه رنگ اصلی وجود دارد:
قرمز، سبز = قرمز، (زرد و آبی)
آبی، نارنجی = آبی، (زرد و قرمز)
زرد، بنفش = زرد، (قرمز و آبی)
بنابراین وقتی مجموعه ای از دو یا چند رنگ با هم مخلوط شوند، که در آن ها از زرد، قرمز و آبی به نسبت های مناسبی وجود داشته باشد، خاکستری ایجاد می شود. زرد، قرمز و آبی را می توان جایگزین تجمع کل رنگ ها کرد.
دو یا چند رنگ وقتی با هم هماهنگ هستند که از مخلوطشان خاکستری خنثی بوجود آید.
پس از مشخص شدن تعریف هماهنگی، به سراغ نسبت کمی رنگ ها در یک کمپوزیسیون هماهنگ می رویم. گوته میزان روشنی هر یک از رنگ های اولیه را تخمین زد و نسبت های سطوح را چنین مشخص کرد: 8:6:3 = آبی:قرمز: زرد.
به طور کلی تمام زوج های مکمل، تمام سه تایی ها که در دایره رنگ دوازده رنگ هستند، در رئوس یک مثلث متساوی الساقین یا متساوی الاضلاع واقع می شوند و تمام چهارتایی که در رئوس مربع یا مستطیل قرار می گیرند، هماهنگ هستند.
شکل های زیر سه تایی هماهنگ زرد/ قرمز/ آبی را نشان می دهد. محل اتصال این سه رنگ در دایره رنگه دوازده رنگ، یک مثلث متساوی الاضلاع را بوجود می آورد. این سه تایی بیانگر بالاترین شدت و قدرت رنگ است.
شکل های زیر چهارتایی هماهنگ(تترد هماهنگ) زرد/قرمز- نارنجی/ بنفش/ آبی-سبز را نشان می دهد.
منبع: کتاب هنر رنگ یوهانس ایتن.